De wortel en de droom: waarom we vasthouden aan een systeem dat ons laat vallen

In een tijd waarin economische groei en vrijheid tot de hoogste idealen zijn verheven, lijkt het alsof steeds meer mensen buiten de boot vallen. Waarom blijven we een systeem verdedigen dat velen uitput en enkelen verrijkt? Dit essay onderzoekt die vraag zonder simplificatie of cynisme, maar met het verlangen om te begrijpen. Vanuit filosofische reflectie, historische lijnen en actuele zorgen ontstaat een pleidooi voor iets nieuws: een economie met grenzen, en een samenleving waarin menselijkheid weer het uitgangspunt is.

1. Het sprookje van de belofte

Het kapitalisme wordt vaak geprezen als het systeem dat de wereld heeft vooruit geholpen. Innovatie, welvaart, keuzevrijheid: het zijn reële verdiensten die voortkomen uit een systeem dat concurrentie stimuleert en initiatief beloont. Maar het succesverhaal verbergt ook een schaduwkant — een werkelijkheid waarin die beloning steeds minder geldt voor wie werkt, en steeds meer voor wie bezit.

In die zin is het kapitalisme niet alleen een economisch systeem, maar ook een verhaal. Het verhaal dat iederéén succesvol kan worden. Dat rijkdom voor iedereen bereikbaar is, als je maar hard genoeg werkt. Het is de wortel die voor het paard wordt gehouden: een belofte die motiveert, maar zelden wordt waargemaakt.

Die wortel is geen leugen, maar een ideaalbeeld dat steeds verder van de realiteit komt te staan. De meeste mensen zullen hem nooit bereiken — niet omdat ze niet hard genoeg werken, maar omdat het systeem zo is ingericht dat de grootste winsten niet met arbeid, maar met bezit worden gegenereerd.

2. Waarom de arbeider stemt op zijn onderdrukker

In plaats van het systeem te bekritiseren, zie je juist dat velen het fel verdedigen. Vooral in landen als de Verenigde Staten wordt elke vorm van sociale correctie al snel afgeschilderd als "socialisme" of een aanval op de individuele vrijheid. Maar wat hier werkelijk aan de hand is, is een diepe identificatie met het verhaal van de wortel: de hoop dat zij misschien ook ooit aan de top zullen staan.

Dit is wat filosofen als Gramsci culturele hegemonie noemen: het vermogen van een dominante klasse om haar normen en waarden zó diep in de cultuur te verankeren, dat mensen ze als vanzelfsprekend gaan zien. Zelfs wanneer ze tegen hun eigen belang ingaan. Zo ontstaat er een vorm van vals bewustzijn: mensen verdedigen het systeem niet omdat het werkt, maar omdat ze willen geloven dat het voor hen kán werken.

Maar zoals een oude Hollandse uitdrukking zegt: "Een dubbeltje wordt nooit een kwartje."

3. De hiërarchie van arbeid

In een gezond systeem worden noodzakelijke beroepen gewaardeerd. Maar in het huidige kapitalisme zijn status en zichtbaarheid vaak belangrijker dan maatschappelijke bijdrage. Beroepen in de zorg, het onderwijs of de logistiek — essentieel voor het functioneren van de samenleving — zijn structureel onderbetaald en ondergewaardeerd. Tegelijkertijd stijgt de populariteit van 'influencer' of financieel adviseur als droombaan.

Wanneer arbeid niet langer wordt gewaardeerd op basis van nut of menselijkheid, maar op basis van winstpotentieel of zichtbaarheid, ontstaan scheuren in het fundament van de samenleving. Een maatschappij waarin iedereen beroemd wil worden en niemand verpleegkundige wil zijn, raakt uit balans.

4. De leegloop van het noodzakelijke

Als dit patroon doorzet, zullen we steeds vaker geconfronteerd worden met tekorten in essentiële sectoren. Leraren verlaten het onderwijs, zorgpersoneel brandt op, jongeren kiezen voor beroepen met prestige maar zonder collectieve waarde. En ondertussen groeit de ongelijkheid.

De wortel blijft bungelen, maar het paard wordt moe. De samenleving komt in de knel omdat de motor — het werk van gewone mensen — wordt uitgeput terwijl de beloning naar boven sijpelt.

5. Het masker van morele superioriteit

Het Westen presenteert zichzelf vaak als de morele hoeder van de wereldorde: democratie, mensenrechten, vrije markt. Maar dat gezicht wordt moeilijk houdbaar als dezelfde landen profiteren van mondiale uitbuiting. Multinationals verplaatsen productie naar lage-lonenlanden, hulp wordt verbonden aan voorwaarden die het Westen bevoordelen, en schulden van ontwikkelingslanden blijven drukken op generaties.

Is het kapitalisme werkelijk het systeem dat iedereen vooruit helpt — of vooral het middel waarmee rijke landen hun machtspositie handhaven? Wat we vandaag zien is een nieuwe vorm van imperialisme, niet met wapens, maar met contracten, eigendom en marktdominantie. En zolang de wortel nog geloofd wordt, blijft het systeem zichzelf in stand houden.

6. Voorbij het dogma: de contouren van een ‘beperkt kapitalisme’

Misschien is het tijd om het kapitalisme niet af te schaffen, maar te begrenzen. Een systeem dat concurrentie en innovatie toelaat, maar met duidelijke ethische grenzen. Noem het beperkt kapitalisme: een vrije markt die werkt, maar niet mag overheersen.

In zo'n model:

• Wordt winst op basisvoorzieningen (zorg, onderwijs, energie) gemaximeerd om hebzucht in te perken.

• Wordt extreme rijkdom herverdeeld via mondiale publieke projecten ten dienste van het geheel.

• Worden bezitlimieten ingevoerd — niet om mensen te straffen, maar om het menselijke karakter van economie te bewaren.

Dit is geen eenvoudig voorstel. Het vereist mondiale samenwerking. Het is vatbaar voor corruptie. En het botst met machtige belangen. Maar het erkent wél een kernwaarheid:

Vrijheid zonder verantwoordelijkheid is geen vrijheid.
Rijkdom zonder herverdeling is geen succes.
En een systeem dat draait op uitputting van velen voor de hoop van enkelen is niet duurzaam, maar destructief.

Slotwoord

De droom van de wortel is krachtig. Maar een samenleving kan niet voortbouwen op een belofte die alleen werkt zolang mensen niet te veel vragen stellen. Wat nodig is, is een herijking van wat we waarderen, wie we belonen, en waarvoor we samenleven.

Kapitalisme heeft de wereld veranderd. Nu is het aan ons om te bepalen of het nog steeds ons dient — of dat wij het dienen. De wortel is niet genoeg. Tijd om te kiezen voor de mens boven het systeem.